به بهانه روز جهانی حیوانات آزمایشگاهی که هر ساله در تاریخ ۲۴ آوریل برابر با سوم اردیبهشت است، با استاد دی وی دی های آموزشی رهپویان گفتگو کرده‌ایم تا ضمن آشنایی با درس تشریحات و دروس آزمایشگاهی با تجربه ها و فعالیت‌های او در این زمینه ها آشنا شویم.
بهمن فخریان معلم و مولف کتاب درسی دارای مدرک کارشناسی ارشد زیست شناسی، رشته علوم جانوری و گرایش فیزیولوژی است. فخریان ۳۵ سال سابقه تدریس دارد و در مراکز دانشگاهی دانشگاه اراک و اصفهان تدریس کرده است. با توجه به سابقه او در تدریس و به خصوص در کار آزمایشگاهی و در زمینه تشریحات با او گفتگو کردیم تا با درس تشریحات بیشتر آشنا شویم.
در خصوص درس تشریحات که در مدارس تدریس میشود، توضیح می‌دهید؟
درکتاب زیست شناسی نظام ۶-۳-۳ در دو دوره متوسطه اول و دوم بحث تشریح اندام‌های جانوری مطرح میشود. به طور مثال در مقطع پایه ۷ و ۱۰ تشریح قلب و شش، کلیه و مری و در پایه یازدهم تشریح چشم و مغز انجام میشود. باید توجه کنید که تشریح موجود زنده در مباحث کتابهای درسی وجود ندارد. اما ممکن است برخی مراکز خارج از مباحث درسی انجام دهند.
موجودات آزمایشگاهی در درس تشریح بر چه اساسی انتخاب می‌شوند؟
در آزمایشگاه‌ها معمولا از هر حیوانی استفاده نمی‌شود و این حیوانات شرایط ویژه‌ای باید داشته باشند. در صورتی که تشریح موجود زنده انجام شود، این موجودات باید در مراکز آزمایشگاهی تکثیر شوند که در تهران و کرج هم چند مرکز برای این کار وجود دارد. به طور خاص معمولا از موش آزمایشگاهی سوری که سفید رنگ است برای کارهای آزمایشگاهی استفاده میشود. همچین از نژاد بالب و موش رت هم استفاده میشود. باید توجه داشت که این موجودات برای کارهای تحقیقاتی پرورش داده می‌شوند. همچنین در پایه نهم و متوسطه تشریح ماهی هم انجام می شود که البته ماهی زنده نیست. مشاهده اندام‌های ظاهری ملخ هم کار دیگری است که در مدارس انجام میشود.
معلم‌های زیست می‌توانند به جای برگزاری کلاس تشریح همین فیلم‌ها را پخش کنند و دانش‌آموزان را از این ساعت درسی محروم نکنند. قانونی هم داریم در یادگیری که بیشترین درصد یادگیری از دیدن و انجام کار عملی است. در ضمن اگر بتوانیم کارهای علمی را در کنار کارهای تئوری انجام دهیم، یادگیری دو برابر میشود.
معمولا از اندام‌های چه موجوداتی برای درس تشریح استفاده میشود؟
برای تشریح از شش، کلیه، قلب و مری و مغز گوسفند استفاده می‌کنیم. برای تشریح چشم و مغز از اندام‌های گاو هم استفاده می شود. اندام ها باید از قبل داخل ماده فرمالین آماده تشریح شوند. خرگوش هم در برخی از آزمایشگاه‌ها استفاده میشود.
چرا از موش بیشتر استفاده میشود؟
علت اینکه از موش استفاده می‌کنند این است که پستاندار است و دستگاه‌های داخلی بدن آن تقریبا شبیه به بدن انسان است اما در مقیاسی کوچکتر.
خاطره‌ای به یاد ماندنی از کلاس تشریح دارید؟
۲۶ سال پیش در روستا درس می‌دادم، روستایی در استان مرکزی و قرار بود تشریح غورباقه انجام دهیم. باید توجه داشت که تشریح جانوران خونسرد در تمام جهان معمول است. به بچه‌ها گفتم در روستا قورباغه پیدا کنند. زمان شروع کلاس همه با یک دبه قورباغه آمدند سر کلاس. تعدادی را استفاده کردیم و بعد از کلاس قورباغه ها را دوباره در طبیعت آزاد کردیم.
تشریح با امکانات خیلی کم روستا در آن زمان کار سختی نبود؟
هرکس می‌خواهد کار آزمایشگاهی انجام ندهد، بهانه‌اش این است که امکانات نداریم. با وسایل ابتدایی مثل قیچی معمولی، تیغ صورت تراشی و… هم میشود تشریح انجام داد. برای بی حس کردن هم ماده شیمیایی اتر و کلوفر در هر آزمایشگاهی و فروشگاه مواد شیمیایی پیدا می شود. برای تشریح به امکانات خاص زیادی نیاز نیست. با یک کارد هم میشود کلیه را شکافت و داخل آن را دید. قلب را بخواهید رگهایش را ببینید با قیچی معمولی هم میشود شکافت.
اولین بار که تشریح کردید کی بود؟
اولین بار در مدرسه یکی از شهرستان‌های اصفهان به اسم میمه تشریح قلب را از نزدیک دیدم. در دوره لیسانس در دانشگاه شیراز، در دوره فوق لیسانس در تهران و بیشترین تجربه دانشگاه اراک بود که برای دانشجوها انجام می‌دادیم. در اراک حتی پیش می‌آمد که از صبح تا شب ۵۰ تا ۶۰ تا تشریح انجام می‌دادیم. دانشجوها با نظارت ما تشریح را انجام می‌دادند و بیشترین تجربه را در آنجا کسب کردم. آن تجربه کمک کرد که پس از آن در تمامی مناطق بیست گانه تهران برای معلم‌های تهران کارگاه تشریح برگزار کنم. به طوری که هر معلم در ده پانزده سال گذشته حداقل یک کلاس تشریح با من داشته است.
دانش آموزان معمولا در درس تشریح چه مشکلاتی دارند؟
یکی از مشکلات کار تشریح این است که اگر کسی انجام نداده باشد، سخت می‌تواند آن را انجام دهد. از جمله معلمی که تجربه این کار را نداشته باشد. معلم‌هایی که تشریح را انجام داده باشند، یا فیلم تشریحی را دیده باشند دلهره‌شان از انجام آن از بین می‌رود. البته اگر فیلمی باشد که معلم از قبل تشریح را دیده باشد، کمک می‌کند تا با استرس کمتری کلاس تشریح را برگزار کند.
با این حساب پس فیلم آموزشی می‌تواند نیاز خیلی از دانش‌آموزان و مدارسی که تشریح را انجام نمی‌دهند بر طرف کند؟
از زمانی که دوره‌های ضمن خدمت را برگزار می کردم، حین انجام تشریح فیلم هم می‌گرفتند. این روند کار ما از همین فیلم های گرفته شده در گروه‌های آموزشی شروع شد. در واقع تشریح‌ها را در گروه‌های آموزشی برای معلم‌ها انجام می‌دادیم و کپی فیلم‌های گرفته شده را برای ما می‌فرستادند. اولین مجموعه در این زمینه فیلم تشریحات در گروه‌های آموزشی بود. فیلم هایی که بهتر بود را جمع کردیم و دی وی دی کردیم. معلم ها برای دوره ضمن خدمت این فیلم ها را درخواست می‌کردند، اما فقط با یک دوربین توسط یک نفر گرفته شده بود. معلم ها هم استقبال خوبی کردند. اما این فیلم‌ها با اینکه خیلی کمک کننده بود، کیفیت خوبی نداشتند.
همین باعث شد تا تصمیم بگیریم در مجموعه‌ای که در رهپویان انجام شد، از دوربین در چند زاویه استفاده شود و فیلم ها از کیفیت خوبی هم برخوردار باشند. همچنین اگر مدرسه امکانات لازم را ندارد یا معلم ها توانایی تدریس این درس را ندارند، معلم‌های زیست می‌توانند به جای برگزاری کلاس تشریح همین فیلم‌ها را پخش کنند و دانش‌آموزان را از این ساعت درسی محروم نکنند. قانونی هم داریم در یادگیری که بیشترین درصد یادگیری از دیدن و انجام کار عملی است و به همین خاطر فیلم آموزشی می تواند گزینه خوبی برای آموزش باشد. در ضمن اگر بتوانیم کارهای عملی را در کنار کارهای تئوری انجام دهیم یادگیری دو برابر میشود.
به عنوان حرف آخر نکته یا موضوعی هست که بخواهید به آن اشاره کنید؟
خیلی از کارهای آزمایشگاهی در کتابهای درسی آمده است ولی متاسفانه در مدارس برگزاری آزمایشگاه پررنگ نیست. پیشنهاد من این است که فعالیت های آزمایشگاهی در مدارس پررنگ تر شود. همچنین یکی از درس‌های جالب برای دانش‌آموزان تشریح اندام‌های گیاهی است که در مدارس کمتر به آن پرداخته میشود. باید برای بچه‌ها این کار انجام شود و آنها بیایند گیاهان را برش بدهند و با میکروسکوپ ببینید. با تشریح گیاهان می‌توان قدرت خدا و آثار خدا را در این گیاهان دید. همچنین برای یادگیری مفاهیم آزمون‌ها و به خصوص کنکور که برای سرنوشت دانش آموزان اهمیت بسیاری دارد، تشریح و کارعملی بسیار کمک کننده است.